Metrika

Vargu  është njësi poetike që përbëhet nga një numër i caktuar rrokjesh.

Metrika është studimi dhe njohja e organizimit të vargjeve quhet metrikë

Klasifikimi i vargjeve

Në bazë të numrit të rrokjeve. Theksi  është veçori tjetër e vargut. Dallojmë theksin tonik dhe ritmik. Theksi tonik është theksi që i jep tonin fjalës dhe bie mbi një zanore. Çdo fjalë në gjuhën shqipe ka theksin e vet, i cili bie mbi një rrokje të caktuar të fjalës. Rrokja mbi të cilën bie theksi, quhet rrokje e theksuar. Sipas vendit ku ndodhet rrokja e theksuar, fjalët ndahen në fjalë fundore (oksitone), (që theksohen në rrokjen e fundit): liri, atdhe, burrëri, trimëri; fjalë parafundore (paraoksitone, që theksohen në rrokjen e parafundit): lule, male, shoku, paqe; fjalë tejparafundore (proparaoksitone, fjalë që theksohen në dy rrokjet e parafundit të fjalës): hekura, lepuri, fushave, këngëve etj. Përveç theksit tonik që e hasim në fjalë të ndryshme, kemi edhe theksin ritmi që e hasim brenda vargut në një, dy a më shumë rrokje të tij. Ashtu siç kemi fjalë fundore, parafundore dhe tejparafundore, asht kemi edhe  vargje fundore, parafundore dhe tejparafundore. Kur fjala mbaron me theks fundor, rrokja njësohet për dy rrokje më shumë dhe vargu quhet mashkullor (shembulli 1); kur vargu mbaron me theks parafundor numri i rrokjeve nuk merret as më shumë, as më pak, por aq sa është  dhe vargu quhet femëror (shembulli 2); kur vargu mbaron me theks tejparafundor, sado rrokje të ketë pas theksit ritmik, ato të gjitha numërohen si një rrokje dhe vargu quhet daktilik (shembulli 3).

a.       Katërrokëshi – ndeshet rrallë në poezinë tonë, si varg i shkurtër, me mundësi të vogla shprehëse: 

Flutu, flutur  (1, 3)

zoj’e bukur,

bukën e re,

sillnaj ne.

(këngë popullore për fëmijë)

b.       Vargun pesërrokësh, një varg mjaft i gjallë me theksin ritmik në rrokjen e katërt

Po shkrihet bora,

dimni po shkon;

bylbyl’i vorfën

pse po gjimon?

(Ndre Mjeda)

c.       Gjashtërrokëshi – është varg tipik lirik që ka shtrirje të gjërë si në këngët rituale, të dashurisë, në vajet etj.

Ja thona një valle (2-5)

me dert e me halle (2-5)

me dert e me halle (2-5)

ky zinxhir i hollë (2-5)

larë me flori (1-5)

(Këngë popullore)

d.       Shtatërrokëshi – është një varg i rrallë të cilin e ndeshim edhe në letërsinë popullore edhe në të shkruarën.

E hangri Zoga shishëm (2-6)

por Tringa s’hangri gja (2-4-6)

as Lokja q’ish vra (2-6)

mbas çikës, s’hangri dot? (2-6).  Ndre Mjeda në poemën e tij “Andrra e jetës”:

e.       Tetërrokëshi – është vargu më i përdorur në vjershërimin shqip dhe për nga përdorimi është vargu më i moçëm, të cilin e kanë përdorur edhe shkrimtarët tanë të vjetër si Lekë Matrënga, Pjetër Budi.

me jep forc’e më jep shpresë (3-7)

anës Elbës, anës Spresë. (3-7)

f.        Nëntërrokëshi  - është varg i huazuar nga gjuhët neolatine. E ndeshim në poezinë e Fan Nolit, të Lasgush Poradecit e të poetëve të tjerë të sotëm. Skema ritmike e tij është: 2-5-8.

Ti det, brohori fshehtësirë! (2-5-8)

Kuptim i potershëm, ti det! (2-5-8)

...Po, heshtje. Ndaj valës së nxirë (2-5-8)

Gjeniu i anijes po flet (2-5-8)

(Lasgush Poradeci, Gjeniu i anijes)

g.       Dhjetërrokëshi – është vargu më i përhapur në poezinë popullore, sidomos në ciklin e “Mujit e të Halilit”, të “Gjergj Elez Alisë” etj.

Trim mbi trima aj Gjergj Elez Alia (3-5-9)

h.       Njëmbëdhjetërrokëshi – është një nga vargjet kryesore të metrikës italiane. Me këtë varg Dante Aligieri e ka shkruar veprën e tij “Komedia hyjnore”, kryevepër e letërsisë italiane dhe e asaj botërore.

Po nuk u shuejt edhe jo Shqyptaria; (4-7-10)

lodhun prej hekrash që mizori i njiti (4-8-10)

lodhun prej territ ku robnimi e qiti (4-8-10)

(Ndre Mjeda, Liria)

i.         Katërmbëdhjetërrokëshi – e ndeshim shumë rrallë në poezinë shqipe. Përbëhet prej dy vargjeve shtatërrokëshe dhe theksohet sipas shtatërrokëshave që e përbëjnë. Ka dy theksa kryesorë të palëvizshëm: 6-12.

j.                 Vargu katërmbëdhjetërrokësh ndryshe quhet aleksandrin , sepse këtë varg më parë e kanë përdorur poetët e qytetit të Egjiptit, Aleksandria. Me këtë varg është shkruar poema franceze “Romani i Aleksandrit” në shekullin XII, prej nga vjen edhe emri i tij, që është përdorur shumë në letërsinë franceze. Aleksandrini francez ka dymbëdhjetë rrokje të ndarë në dy gjashtërrokësha, me cezurë dhe dy theksa të detyrueshëm në vargun e gjashtë dhe në të dymbëdhjetin. Me këtë varg në shekullin XVIII janë shkruar tragjedi.

O këngë pleqërishte! Ti vjershë e vendit tim!

Ti fjalë që më dhimsesh e që më bën ujem!

(Lasgush Poradeci)

Vargi  i  lirë – lindi si shenjë revolte e krijuesve ndaj formave tradicionale të metrikës, por megjithatë shumë forma të lashta të vargut mund të konsiderohen si vargje të lira dhe këto forma përdoren edhe në krijimet poetike të poetëve bashkëkohorë. Përkundër vargjeve të matura, vargjet e lira kanë një orgnizim krejt tjetër, më të ndërlikuar se vargjet e matura. Ato janë të organizuar sipas mendimit dhe ndjenjës që shprehin, nga një ide e caktuar, nga ritmi i tyre që quhet ritëm i brendshëm, që lidhet më tepër me kuptimin që shprehin ato, pastaj me intonacionin e të folurit të emocionuar, të gjallë e deri te kombinimi i elementeve dhe i vargjeve të tëra, të marra nga sistemi tradicional i vjershërimit. Andaj nuk ekziston një varg plotësisht i lirë, në të kundërtën ai do të shndërrohej në prozë. Ai është një varg që nuk ka një numër të caktuar rrokjesh, as vendosje fikse të theksave ritmikë. Si poet i parë i vargut të lirë përmendet shkrimtari amerikan Wolt Witman me përmbledhjen e tij “Fije bari” të botuar në vitin 1855. Në letërsinë shqipe vargun e lirë për të parën herë e ka përdorur Asdreni në veprën e tij “Psalme murgu” të botuar më 1930 në Bukuresht (Drini, Pamje, Juda i ri etj.), ndërsa vendin e vërtetë ia dha poeti ynë i “Vargjeve të lira”, Migjeni. Këtë formë të vargut të lirë kanë vazhduar ta përdorin me sukses shumë poetë të kohës sonë, si: Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Llazër Siliqi, Enver Gjerqeku, Ali Podrimja, Murat Isaku etj.

                                                               

Na të birtë e shekullit të ri,

vllazën të lindun e të rritun në zi,

kur tinglloi çasti ynë i mbramë

edhe fatlum

ditëm me thanë:

s’duem me humbë

në lojë të përgjaktë të historis’njerëzore,

jo, jo! S’i duem humbjet prore-

duem ngadhnjim!

(Migjeni, Na të birtë e shekullit të ri)

Vargu i thyer – është varg i cili krijohet duke thyer vargun e rregullt për arsye të ndryshme, për të veçuar një fjalë, një pjesë të vargut nga pjesa tjetër, për të shquar atë pjesë me qëllim të krijimit të vlerave të reja emocionale.

Dhe në vargjet

mbeti ajo baltë

mbeti ai bar,

ai tërfil,

mbeti ai fyell

ai mjaltë,

mbeti ai gjemb e trëndafil.

(Dritëro Agolli, Devoll, Devoll)

Vargjet sipërme në të vërtetë janë vargje të rregullta, por shkrimtari bën thyerjen e tyre për të theksuar disa fjalë.   

 Vargu i  bardhë – është varg me madhësi të ndryshme, me një numër të caktuar rrokjesh, theksash ritmikë që nuk kanë rimë. Këtë lloj vargu e ka përdorur Fan Noli në përkthimin e tragjedive të Shekspirit. Vargun e bardhë e ndeshim në ciklin e Veriut, në epikën legjendare etj., ndërsa në letërsinë e shkruar e gjejmë te De Rada, Gavril Dara i Riu etj. Në letërsinë e huaj vargun e bardhë e ka përdorur Shekspiri për t’i shkruar tragjeditë e veta, pastaj Pushkini në veprat e tij dramatike.